Имисал иму мигировуним мигlид юбилей. мэгlрифетлуье жугьур-догъи нуьвуьсдегоре, драматурге, шогьире. Мэгlлуьмлуье эдебиетдануьсдегор, гlилмчи жугьур-догъи эдебиете Г.Б.Мусаханова э книг хуьшде «Тати эдебиет (нуьвуьсдеи торих.1917-1990)» нуме Юно Семенове гирди чуь еки эз сергуьрдегор жугьургьо-до- гъи совети эдебиет ве театральни мэгlрифет.
Юно Семенов хьэсуьл омори э 1899-муьн сал э Дербенд э кифлет фэхьле. Вегуьрди юридически данани э Ленинград. Эз сергири 1920-муьн салгьо у сер гуьрди эдебиети корисохире, ве унегуьре э Дербенд бисдо суьфдеи драматург ве режиссер театральни коллективе. Эз 1932-муьн сал ведешенде омори э товуш нуьгь книггьо эну (гуьнжуьнде эз хуьшде вози). Э 1936-муьн сал кифлет гирошди э Баку. Э 1941-муьн сал уре рэхь сохди э довгlо. Ве гьемме салгьо довгlо уре гузет сохди зен ве пенж гlэилгьо. У довгlо сохди те эхир довгlо – те Бараси. Кифлет вегуьрдебу когъозгьо эз довгlо, ве дануьсди, комини гъозиегьо гирошде, ихдилот сохдеи э товун угьо э гъовумгьо ве куьндлуьегьо. Эхир довгlо Юно Шаулович вохурди э Будапешт ве бири верзуьнде оморе медалевоз «Э гъовхогьи верзуьшигьо». Бэгъдовой довгlо дестонгьо Юно Семенове бири гlуьзетлуьи неки э гъэд жугьургьо догъи. Хуьшдени нуьвуьсде оморигьоревоз у несигlэтдори э хундегоргьо ватанхогьи, боворинире э товушлуье биёвгьо. Торихлуь гьечи бири, чуьки э жугьургьо догъи гьевелисовети вэхд эдебиет параменд бири э тенге элогъэ хуьшденкорсохи театральни сенигlэтевоз.
Э гьемме жигегьо – э Губе, Дербенд, Порт-Петровск, Темир-хан-Шуре – ве э екигегьо жигегьо э 1920-муьн салгьо э гуьнжо овурде оморебу хуьшденкорсохи театральни коллективгьо. Зуьнде шекуьлгьо гьэгъигъэти у вэгlэдогьи салгьо, мэгlнигьо, вози сохдеи э сегьне, бирмунушигьо ихдилот сохди э товун социальни э еки офдореи, огол зери эки тозе зиндегуни, тогlин сохдеи тозе беденсуьзе руьхь. Гьечуь, э Дербенд э 1924- муьн сал бири э гуьнжо овурде «Кружок ГЕМ» (жовонгьо жугьур-догъи) э сервори коминики поисдебируьт Юно Семенов ве Манашир Шалумов. Гьэгъигъэт э сегьне гье и кружок вокурде очугъ сохди гьуьнергьо Юно Семенове чуь возирегоре, режиссере, дра- матурге. Эз чуькле возиреи э сегьне кем-кемие коллектив кружок гирошди эки пьесагьо э фирегь лов сохдеи возиреи корисохигьоре. Суьфдеигьо ижире пьесагьо бисдо э гуьнжо овурдеигьо Юно Семенове «Дуь алварчи пусдгьоревоз» ве «Гlэмелдане гъэбиле». Шогьодноме у вэгlэдогьи салгьо, ишуьгъ доре оморигьо э гозити дофусзереигьо, ве эзуновлейге э жофогьо гlилмчигьо, гьэгъигъэтиш шогьиди доре, чуьки Юно Семенов бу биненорегор, суьфдеи драматург ве режиссер жугьургьо-догъи театре э Дербенд э 1930-муьн салгьо, оммо дирте, э сергири 1940-муьн салгьо,- э Баку.
Юно Семенов нуьвуьсди мэхсерегьо пьесагьо э вэхд ю герек гьисдигьо гъосуьтгьо: параменд сохдеи тозе социалистически инсоне, боржбери э куьгьне гьевелинегьоревоз, гьеммееки вокурдеи тозе зиндегунире. Гьемме эз хуьшдени зиндегуни, бурра оморигьо э 1961-муьн сал, Юно Семенов ведешенди нуьгь книг: пьесагьо, повестьгьо, ихдилотгьо, дестонгьо э гъовумлуье зугьун. Э гъэд угьо ижире мэгlлуьмлуье э гуьнжо овурдеигьо, чуь пьесагьо «Зенбебе», «Дуь бирор», драмегьо «Махсум», «Хогьин», комедиёгьо «Пешмуни нехундеи», е бо акти пьеса «Зигил», повесть «Абаси» ве екигегьо. Э нуьвуьсдеигьо эну гуьнжо овурдеигьо ишуьгъ доре омори торихлуье жейлее гъозиегьо у вэгlэдоигьо, э хосиет угьо бири зиёдгуьзелие гьис хенделуье ихдилотгьо, угьо нуьвуьсде омори раче, зуьнде, гlошире зугьуневоз. Расиреи эз суьфдеи виниреи э чумгьо бигlэдотлуье эри иму имбуруз, кейки гъовумлуье зугьун вир сохде хуьшдени гъэножогъире, жуьр-бе-жуьрелуье гоф эз гофноме, гьисдигьо э у синонимгьо, аллегоригьо, раче метафоргьо, бешгъэ тегьер фикире гуфдиреи, комигьоки дорени назуьке сое кеши гъэдуьр гоф ве мэгlэнолуьи фикиргьоре ве нуьвуьсдеигьоре. Э хундеи нуьвуьсдеигьо эну гуьнжо овурдеигьоре нушу доре бире гъозие недебиреи дуь эз еки вегуьрдеи, меселен, эз зугьун уруси, чуь э песини, омборте дирте салгьо, ведилуьи сеч биреи дуь эз еки нуьвуьсдеигьо екиге нуьвуьсдегоргьо, нуьвуьсде оморигьо э гъовумлуье зугьун: э вэхдевоз дуь эз еки вегуьрдеи эз зугьун уруси, диеш омборте бирени. Варасирени, чуьки ижире тегьер дегишигьо э нуьвуьсдеигьо шогьоди доре э товун кем-кемие вирсохи согъэ гофгьо биригьо э жире-бе-жирее вэхдгьо угьо гуьнжо омореи ве нуьвуьсдегоргьоревоз, ве песдеине эрхэгьо гъовуме зугьун, чуь шогьоди доре э товун косиббиреи желдлуье гофноме.
Имбуруз, э мигле 20-муьн салгьо XXl девр, овхьол гъовуме зугьун, гьелбетте, гъувотлуь дегишбири э корисохи ёгъинлуь-торихлуье гъозие. Жэгlмимэгlлуьми, чуьки жэми- гlэт жугьур-догъи э гъовуме зугьуневоз зигьисдени э ом- боремиллетлуье ве омборезу- гьуни гlуьлом ве у, э кемие гъэдер дуьзугьуни, оммо кими вэхд ве сезугьуни э гьемме вилеетгьо гьейвэхдине угьо зиндегуни: э Уруссиет, Исро- ил, Азербайджан, Германие, США, Канаде ве э екигегьо ви- леетгьо. Гъонунлуьи э ижире гъозие-гъэдер иловлеи, чуь- там варасирени сенигlэткор зугьунданани, зофру биреи гъиметлуьи гъовуме зугьуне, кейки гъовуме зугьун кем ке- мие мибу вир сохде корсохи дорунзугьуни э гъэд жугьур- гьо-догъи. Нисе доре бовори- ни овхьол дошдеи зугьуне э гъэд жугьургьо, кейки э омбор- те кифлетгьо жугьургьо-догъи гъовумлуье миллетлуье зугьун не гировунде оморе эз эрхэ э эрхэ, чуь лап вожиблуьи эри эну песдеине зиндегуни бо- жеренемэгlрифет. Гьэгъигъэт э сереботи гье и гъозиегьо зугьун жугьургьо-догъи бири деберде Гlэрейхэлгъие ассоциацие зугьундананигьо ве ЮНЕСКО гьеле э 2010-муьн сал э «Атлас зугьунгьо гlуьломе, гьисдигьо э пушой гьелебуле нисд биреи».
Гьемме иму дануьсденим, комини келе жуьр-бе-жуьрее тарафлуье кор э рэхькори хундеире, дошдеире ве фирегъ мэгlлуьм сохдеи гъовуме зугьуне гировундени Фонд СТМЭГИ омборте дегьи сал, сергуьрдеи эз 2014-муьн сал. Э гъэд гье и корисохи Фонд дофус зере омборе гъэдер хундение эдебиет, гофномегьо, возирение эдебиет э гъовуме зугьун, оммо, эз гьемме вожиблуь – э гуьнжо овурде хундеи гъовумлуье зугьуне э екшобботи гlэили школегьо э жэгlмиет дин-догlоти бинелуье мескенгьо жугьургьо-догъи, э зугьунгьо нубохундеи кружокгьо эри келетегьо, ве гьемиге э гlилмлуье программе э гъовумлуье зугьун э хьуькуьмлуье уруссиети вуз: РГУ нум А.Н. Косыгина. Воисдени риз кешире вожиблуье кор венгесдеи э кор хундеи э дерс зугьун жугьури нуьвуьсдеигьо гуьнжо овурдеи сечсохдение нуьвуьсдегоргьо жугьургьо догъи, драматурггьо, шогьиргьо, чуь Юно Семенов. Жугьургьо догъи гьисди сэ- хьиб гlошире зугьуние мироси гьишде оморигьо мэгlрифет- луье нуьвуьсдегоргьоревоз, комигьоки э гуьнжо овурди эн хуьшдени нуьвуьсдеигьоре э гъовуме зугьун э жире-бе-жирее салгьо, оммо гьемиге фирегьутегьерлуье жерге хэлгъи серлэгlэи гуьнжо овурдеи, комигьоки гьисди у бине, э хундеи ве хундеи дануьсдеи ко- мигьоки гlэмел миёв ве гереки вокурде тозеден вогордундеи зугьун жугьургьо догъи. Электронни китобхоне Фон- де СТМЭГИ, э коминики гьис- ди гуьнжо овурде нуьвуьсдеи- гьо Юно Семенове ве омборе екигегьо нуьвуьсдегоргьоре, нуьвуьсдигьо э гlошире ве жи- ре-бе-жирее гъовуме зугьун, гьисди келе кумекии ве э гье у тербие дорение бине э со- водлуье корисохи, коминики сергуьрдегор бири Фонд ве э кор венгесдеи имбуруз э шко- легьо, кружокгьо ве э гlилмие программе э зугьун жугьури э РГУ нум А.Н.Косыгина. Гьемме гье и жерге кор ку- мекии дореи гъовуме зугьуне э гъэд жугьургьо догъи, ве- ровунде оморенигьо Фондом СТМЭГИ, дешендени э жун келе имидгьо э тозеден вогор- дундеи гье и бинелуье зугьун кемегъэдерлуье хэлгъ Урусси- ет ве э дошдеи гlошире эде- биетлуье мироси, гуьнжолуьи биригьо э угьо омборе эрхэ- гьоревоз жугьургьо догъи шо- гьиргьоре, нуьвуьсдегоргьоре, драматурггьоре, ижирегьо чуь Юно Семенов, эн ки 125-муьн сали гlуьзет сохде имисал. Юно Шаулович Семенов рафди эз и гlуьлом э 1961- муьн сал, у гъовре сохде омо- ри э гъовуме эри эну шегьер Дербенд. Эну пьесагьоре норенуьт э догъи-жугьури театр Дербенде ве те имбурузине руз. Шогьир ве лешгерчи довгlо Юно Семенов – текебури хэлгъ жугьури. Ве диеш омборе эрхэгьо мидануь хунде нуьвуьсдеигьо Юно Шауловиче ве денишире томоше эз эну нуьвуьсде гъозие-гъэдер.
Э суьфдеи рузгьо товушлуье мигlид Хануки э шегьер Дербенд э Муниципальни тати (догъи-жугьури) театр нум Л.Я. Манахимове мибу гировунде хэнделов комедиё э гъовумлуье зугьун э пьеса Юно Семенове «Пешмуни нехундеи» (режиссер верзуьшлуье корсох мэгlрифет РД Джанбулат Габибов). Гъозие-гъэдер пьеса вокурде омори э возиреи гофгьоревоз, тефигlэтиегьо фикирсохи ве хьэзсохие гъ- озиегьо, эз сереботи недани уруси ве гъовуме зугьунгьоре. Оммо гьемме тефигlэтиегьо дим-дуз бире, ве торих бегьем бире э эхир мозоллуье гlэруь- сиревоз.
https://gazetavatan.ru/project/vatan-46-2024/
