Мәһ Нисон вә Ҝовҝил
Мәрә имруз войистәни ҝоф сохум йә кәм ә товун зувун иму вә йә кәмиҝә ә товун ԧәдәтһой мәһ Нисон, коминиһо ки ә ҹиҝә овурдә оморәнбу ә диһ Гүбә иҹмой ҹуһури. Ә товун зувун ҹуһури әдәйм амбара ҝофһо шинирә; кимиһо әдәй ҝуфтирә и корә тә әхир ниимбу ә сәр бәрдә, дир-зу зувун вир имбу. Амбартәкиһо әдәй ҝуфтирә ә чәтиниһо нә дәниширә зувунә доштә ҝәрәки, зувун ҹуһури вир бистоҝә етнос ҹуһуриш вир имбу. Имруз иму бүтүн гувот имурә бийо дим и зувунә дорим вә ә зувун ҝиро етнос ҹуһуримурәш дорим.
Ә галути бирәнки чин сүфтә иму ә хориһой Бабили(Мидийә - Модай) ә зувун ԧәрәмийи мейл дорәйм. Әз ерайму 550 сал пишо парчой Парәс(Ирон) Кир(Күреш) хориһой Модайә зәбт сохтә бәгдә у йәһудиһой Бабилирә амбара имтийазһо дорәбу. Ниданим ҝуфтирә ки йәһудиһой Модай һә ә йә ҹиҝә гәрор ҝүрдәбүрүт нүштә. Нәԧ. Уһо ә кәлә хори парчойәти фарсһо лов бирәт вә зувун ән уһорә әри хүштә зувун гәдхунәйи-кучәйирә хуно вәҝүрдәт. Әнҹәг, чүтарз дирәнимҝә ки, тә имрӱзинә вәхтиш йәһудиһой Ирон софә зувун дәдәйи - ивритирә әз йәр нә вәдәшәндәт, урә әз нәсил ә нәсил дорәт, динә, ԧәдәтһорә дошдәт. Әз йәһудиһой Ирони йә чәнд ҹиро етносһой йәһудиһи ԧәмәл омори: ҹуһур, бухәрәйи, әбрәйили, ләхлухи, ħуди, парси, әфгони, вә с. Иму ә зувун имурәво әз и етносһо йәкиним. Ә зувун ҹуһурирәво ә нәзники 2000 салинә тарих иму бәстәйи. Әҝәр и зувун вир бистоҝә иму ә дәсти дәс имурәво әз сәр ән и тарих иму хит микәшим вә шывдоһойму ә гәд кәлә кифләт етносһой йәһудийи ҹиҝәй хүштәрә ниданүт офтә. Мидану бирә ки, бәлкәмиш йә чәнд етнос ә гәд хәрәбәйиһой ҝурундә тарих вир бирәт вәдәрафдәт. Әҝәр бәбә-кәләбәбәһойму имурә тә имрӱз йә етносә хуно дошдәт вәдирәвундәтҝә, бийо даним ки и ә чүтарзи гурбуниһо вә мәгбуниһорәво, ә чәтини вә мүħнәтиһорәво ә сәр омори. Бийо ки, имоһой иму ә әзини ԧәсәнтә дүврон и дүһозорсали тарих етнос имурә вир сохим? Әри чү? Тә имрӱз ә ҹиҝә омориһо, имрӱзи вә ҝәләҹәги тәдбирһойму мәгсәд үшү уни ки, хәлг имурә ә и кор амбартә даним ҹәлб сохтә. Әри әни кор, әри диҝәр ҝорһойҝә ә хәлг хүштә дәс кумәки расундәниһо гәдүрданә кукһой хәлг имурә Худо борухо сохо, корһошүрә овондлү сохо. Имуш ә һистиһо боҹоруг имурәво бийо ә уһо вә хәлг иму кумәк бошим.
Ҹуһурһо ә битәв ән и тарих әз зивистә диһһой хүштә гуй вә дидәрҝин бирәт, бирә-нәбирәй хүштәрә шәндәт вирихдәт, ҹун хилос сохдәт вә мәҹбур бирәт ә дәс нәрасирәниһо догһо мәскән ҝурдәт, зивисдәт. Урәш ҝуйим ки, һәммәрә имкон нә бири әри вирихтә, әгибәт ән уһо ә иму хуб мәԧлүми. Ә товун тарих иму бәԧзи фактһорә әз шинирәһойму вәҝурдәнимҝә, амбардәки мәԧлүмотһорә әдәйм әз мәнбәһой үзҝә зувунһойҝә вәҝүрдә. Мәҝәр һәлә имоһойиш оморә вәхтү нәрасири ки, тарихчи алимһойму, әдиб вә әдәбийатшүнасһойму ә йә ҹиҝә кӱра бошут, ә пишой хүштә мәгсәд бинүт әри ә зувун ҹуһури йә хубә китоб тарих ҹуһури, әри ԧәйилһойму, ә ԧәрә бийорут? Әлбәтки миданүт.
Ә гиргиниһо, мәħрумийәтиһо, чәтиниһо нәдәниширә ҹуһурһойму ԧәдәтһой динирә һәмишә ҝүрдәт, ә ҹиҝә овурдәт, һәлә сәрзийоди миԧидһорә, шориһорә, зиндәҝуни хүштәрә дийәштәш әри мәԧнолү сохтә ә зивистә диһ хүштә таза ԧәдәтһош ә ԧәрә овурдәт.
Имоһой ә ихтийоришмурәво войистә йә кәм әз ԧәдәтһой мәһ Нисон ән диһ ҹуһурһой Гүбә әришму ихтилот сохум. Дузи, у ԧәдәтһо әз ԧәмәл оморә рӱз хүштә тә имрӱз, дүврон дәҝиш бирә-бирә үшүш дәҝиш бирәт вә бәԧзи әнуһорә ә имрӱзи зомонә әвәлиһорә хуно ә ҹиҝә овурдә мүмкүн нисти.
Һәр хунәй ҹуһур әри мәһ Нисону чүтарз ħәзүр имбисторут? Ә вәхт колхуз һәр хунәй колхузчирә әз әрзогһой колхуз бәхш дорәнбүрүт. Әз у бәхшһо йәки ҝәндүм бирәнбу. Әз гәд әну ҝәндүм мивиҹирүт, мидошдүт әри нисонуйи ә ҹиро гоб – ә кәндү. Пишой мәһ нисону и ҝәндүмә имбәрдүт ә йәсийов. Йәсийов имурә сә чум тәкнә(корыто) бу. Пишой нисону и тәкнәһорә тәмиз мисохдут, мишушдут вә сәнгһошүрәш(йәсиһорә - жернова) хуб чичәк мизәрүт, минорүт ħәзүр әри орд миԧиди кәширә. Әзи совойи 5-6 кило ҝәндүм нисонуйирә орд микәшүрүт вә мәчирүт ә гирог ки, бил дүл сокит бу ки, әз ħәмиси ә унҹо һичиш нәдәмунди. Орд нисонуйирәш мәчүрүт ә тәмизә чәйтәнһо, мидошдүт ә хүшҝә ҹиҝә.
Пишой миԧид нәдәниш ки, һәм фасад, һәмиҝә гәд хунә тәмиз имбистоҝәш, ħүкмән мийосдүт уһорә ҝүл-ҝилов сохтә, ранҝ зәрә. Әри һәммә ԧәйилһо бәхшиш нисонуйи – таза бош-палтар, мәħс вә с. ħүкмән мийост восторә оморә. Ә хунә дәриһо һолов-гилифәрә имбәрдүт ә никәрә ә билогһо мишушдут мийовурдут вә уһорә мәԧәлүмәй миԧид ә хори мидәшәндүт. Һәр хунәрә әз гоб-гиҹог шири-ҝушти совойи әри нисонуйиш ҹиро дәст гобһо имбисто. Гобһој мүсирә: - гәзгуһо, синиһо, тәшт, сову, ҝәфҝирһо, чүклә-кәлә ләгәһо вә с. һәр сал мишушдүт, имбәрдүт әки гәләйчиһо, гәләй мидорүт. Гобһо әз гәләйчи оморә бәгдә уһорә ә кәлә лоҝонһо ә хокистәрово мидушундүт, мишушдүт вә имбәрдүт ә никәрә әри һоголә(кошир) сохтә. Чүтарз? Ә гирогһой никәрә йә чим лугонди фирәһә чоләкиһо вәкәндәнбүрүт вә ә һәммәй ән и ҹиҝәһо әз гәд гум палаша ов гүл мизә мәдиромо. Ә һәчирәво билогһо ԧәмәл овурдәнбүрүт. Ә хори ән и билогһо хүрдә сипирә сәнгләһо(диглә) мидәчүрүт вә әз гәләй оморә гобһорә ә гәд ән и билогһо ов мизәрүт, мийовурдүт ә хунә, әри нисонуйи ħәзүр бирә ҹиҝә уһорә мидошдүт.
Әри миԧид йә ħофтә мундә сәр миҝүрдүт мәсо(гогол нисонуйи) бурҹундә. Сә-чор кифләт ә йәки кӱра имбисторут ә йә хунә, һәр кәс гәдәр орд хүштәрә мийовурдүт. Мәрдһо ә һоголә бирә гобһо әз билог оморә палаша овәво хәмирә ә муҹ мийовурдүт, хүрдә тикәһо имбӱрүрүт мидорүт әри войәрдә. Ҹойилә ԧәйилһо, ҝәдәһо-духтәрһо булулә гогол войәрдәнбүрүт, йәки гоголә нәхч мизә, йәкийҝә уһорә ә тәбәг ә сәр тәнү имбәрд. Ә сәр тәнү зәнһо ә нуботәво гоголһорә имбурҹундүт. Һәлә умоһойһо ҹуһурһойму бурҹундәнбуһо булулә гоголһой нисонуйирә исәԧәт матсай шмурәйи ҝуфтирәнүт.
Һәр сал мәһ Нисон расирәнки ә дәр-мәħәләһой иҹмоһой ҹуһури әри ԧәйилһош йә вүсәт, фәалийәт вәди имбисто. Тунгол васалирә әри вәнорә, ԧәйилһой һәр мәħәлә әз нуҝмәһ хәйли әвәл ә вишә мурафдүт; һүзүм, шох-шулох вәчирә мийовурдүт. Шәв нуҝмә Һәр мәħәлә тунгол мидоҝосунд вә ԧәйилһо ә пәсә-пишой тунгол кӱрә имбисторут вә әри таза сал Тиройи хубә ловоһо михосдүт. Ә лүвәħ ԧиврийи ә мәһ Нисонәво васал дироморә. Михундут:
Һә имисали, һә имисали,
имишәв кәкүл(сәр-начало) васали.
Һә имисали, һә имисали,
шорә рӱзһой Худә ә васали.
Һә имисали, һә имисали,
хубо нийәтһой Худо әри имисали.
Һә имисали, һә имисали
әхир чәтиниһойму һә имисали.
вә саир...
И ҹиро ловоһорә хүштәни ԧәйилһо бәнд мисохдүт, михундут. Тунгол варастә бәгдә ә һәр хунә әз кузһой аташ тунголи имбәрдүт вә ә тов хунә мидокундүт. Әхири шобот пишой Нисонуйирә – Шоботә ҝодулә йә кәлә миԧидә хуно миҝировундүт. Мәԧәлүмәй миԧид ԧәйилһо таза бош-палтар хүштәрә вокундә, ҝейинмиш ҝәҹинмиш бирә мәдәрафдүт ә пишвоз йәки әри дү йәкирә имборокбу сохтә.
ħофт рӱз Нисону әз сәр бирә бәгдә ә ħәштимүн рӱз(22 Нисон) шәħәнҝум миԧидә ә Ҝовҝил ҝуфтирәнүтһо ԧәдәтово ә рәħ мидокундүт. Шәв ә һәр хунә ә йә гоб орд, кишмиш мидокундут вә ә сәр зувун һәр кәс йә кәм орд мокундут вә ħәмисә ә ԧәрә мийовурдут.
Чүни мәԧной “ҝовҝил”? Әз шинирәмһо вә әз ԧәйили ә йәрмә мундиһо рӱзһо чү миданүм ихтилот сохтә? Ә Тиройму нүвүстә омори ки Худо ҹәԧмәт хүштәрә әз хориһой Мисрәйим әз галути ә ҝовләйи вәдәбәрдәни вә и ҝовләйи ә сәрбәһәм оморәни ә мәһ хүшәһо(колос). Ә шон ән и ҝовләйи ә 22-јүм Нисон шәħәнҝум ҹойил-ҹувунһој ән диһ ҹуһурһо – ҝәдәһо-духтәрһо, нумҝүрдәхунһо, ԧәрүсħәтонһо ә јә бүсәтәво(порядок торжество) әз хунәһо вәдирәморә дәстә миҝүрдүт. И кор сәр миҝүрд әз мәħәләј күдүри вә мичаруст ә дәстәрави(шествие) ә тараф мәħәләј гәрчәји тә хориһој Ҝиснәдиһ. Әри чү тә хорихој Ҝиснәдиһ? Ә у хориһо нәрасирә колхуз ҹуһурһорә “зимизәħмәти” ҝуфтирә әкинһој тәхүли бирәнбу. У ки әз у мәħәләјҝәһош инсонһо мәдирәморүт ә дәстә гәриш имбисторүт, ә әхир и тәдбир ә јә кәлә дәстәрави мичаруст. Һәр сал ә и фӱрм у моһојинә әз Мисрәјим вәдәрафтәрә һәчи ә јәр овурдәнбүрүт. Пәс ҝоф “ҝофҝил” чүтарз ԧәмәл омо? Фикир дит, әз Мисрәйим ә тараф Ханаԧән, әз гәрб ә тараф шәрг, әз ԧәводәйи ә ҝил ҝовләйи. Күдүри мәħәлә суй зәрә оморәни ә Мисрәйим, Ҝиснәдиһ суй зәрә оморәни ә Ханаԧән. И кәлә дәстәрави имбисто суйзәрәй ән ҝовләйи ԧивриһо әз Мисрәйим. И ԧәдәтә нум норут дәстәрави “Ҝовләҝили”, јәԧәним ә тараф ҝовләји, зувунә ки әз ҝофә кутәħ сохтә хош оморә “Ҝовҝил”. Ә шон ән и ҝовләйи ки , бирәбу ә мәһ хушәһо, әз әкинһо йә дәстә хушә мичүрүт(әз пәсиһо ә ҹиҝәй әкинһо богһо дәшәндә бәгдә савзә мичүрүт) мийовурдүт ә хунә вә мидәшәндүт ә тов. Шәв ҝовҝил ә тов аташ нәс вәнорәнбүрүт. Дү-сә рӱз бәгдә и савзәһорә имбәрдүт ә кәлә шәхһой никәрәй Гудйол ов мидорүт. Дүврон вә ҹиҝәй зиндәҝуни ҹуһурһо дәҝиш бирә-бирә и ҹиро ԧәдәтһорә ә ҹиҝә овурдә йә чәтин вә йо һич мүмкүн нәс бирә. Ҝәрәки и ҹиро ихтилотһорә йә тарихә хуно әри шывдоһой ҹәԧмәт иму доштә.
Никә салһо, шорә салһо әз сәр сохтә Худо рәħм хүштәрә кәм нә сохо әз сәр ҹәԧмәт хүштә!
Худо ә рӱй Хори саламати овурдә ә ԧәрәй парчоһо шолуми вәнҝәно!
Худо һәммәшмурә борухо сохо!
Әри сабур вә диггәт ишму амбар сог бошит.
Геник Исаков
24.04.2022
